Multi-linguïstische woorden zijn woorden die in verschillende talen voorkomen. Het aantal woorden dat onvertaald word overgenomen, en dus in meerdere talen betekenis hebben, groeit. Waarom is dat?
Multi-linguïstische woorden in spreektaal
Er zijn woorden die vrijwel universeel gebruikt worden zoals: “uhm,” “wow!” en “okay” of in de afgekorte vorm “o.k.” Dit is spreektaal en deze taal leent zich bij uitstek om overgenomen te worden.
Taal werd al door de eerste mensen gebruikt als communicatiemiddel. Klanken en gebaren communiceerden status en andere sociale informatie. Dit noemen we primitief taalgebruik en spreektaal is voortgekomen uit die primitieve taal. Het ontstaan van een volledige taal, met regels voor het combineren van klanken in geschreven woorden, is lastiger te dateren. Bovendien is taal als communicatievorm een continu proces en oneindig. Dagelijks worden nieuwe woorden gevormd. En ook een fenomeen als ‘emoji’ bewijst dat communiceren geen grenzen meer heeft. Het is dan ook geen verrassing dat woorden steeds vaker multi-linguïstisch gebruikt worden.
Laten we kijken naar de talen die we vandaag de dag kennen. En dan vooral letten op de geschreven woorden die hetzelfde zijn in verschillende talen. Waarom worden bepaalde woorden niet of nauwelijks vertaald waardoor zij dus in verschillende talen voorkomen? Om deze vraag te beantwoorden, kan het beste gekeken worden naar hoe woorden tot stand komen.
Hoe komen woorden tot stand?
Er kunnen vier manieren onderscheiden worden waarop woorden tot stand komen. Elke manier maakt ook meteen duidelijk waarom het gebruik ervan multi-linguïstisch is.
1. Woorden worden geabsorbeerd uit andere talen
Wanneer we zelf geen manier hebben om uit te drukken wat we willen zeggen, bieden woorden uit een andere taal uitkomst. Absorberen uit klassieke talen is één manier. Meer dan de helft van de 170.000 Engelse woorden komen uit een andere taal en zijn dus multi-linguistisch. Uit het Grieks, Latijn, Germaans en Frans vooral. Zo hebben Latijn en Frans juridische en religieuze woorden voortgebracht: jury en altar bijvoorbeeld. Maar ook octogoon, hybride (uit het Grieks) en delicatesse (uit het Germaans). Handel met verre gebieden heeft absorberen versterkt: coffee, spaghetti en curry zijn Arabisch, Italiaans en Indiaas. In het Nederlands worden zij vrijwel onvertaald gebruikt of is het woord fonetisch identiek, zoals “koffie”.
Tot slot heeft de wetenschap klassieke talen als uitgangspunt genomen en worden bepaalde woorden daarom in verschillende talen gebruikt, bijvoorbeeld thesis en clone.
2. Bestaande woorden worden gecombineerd
Een tweede manier is combineren. Soms combineren we bestaande woorden om uit te drukken wat we willen zeggen. In het Engels zijn dat bijvoorbeeld ‘brunch,’ ‘internet’ en meer recent ‘Brexit.’ En de wereldwijde coronapandemie heeft gezorgd voor multi-linguïstisch jargon als ‘covid,’ ‘vaxxed,’ of juist ‘antivaxxer,’ ‘furlough’ en ‘contactless.’ Omdat de eigen taal niet voorziet in een woord dat wereldwijd van belang is zoals bij een crisis, kiezen we ervoor ons uit te drukken in een andere taal.
3. Oude woorden herleven maar hebben een andere betekenis
Het is soms hip om oude of zelfs overbodige woorden opnieuw te gebruiken maar dan wel in een andere betekenis. Deze derde manier om multi-linguïstisch woorden te gebruiken, heeft ons woorden gebracht als ‘geek’ dat oorspronkelijk ‘carnival performer’ betekent maar nu ‘awkward genius’. Of ‘villain’ dat slechte persoon betekent maar oorspronkelijk een ‘peasant farmer’ aanduidde.
In het verlengde hiervan worden woorden opzettelijk verkeerd gebruikt. Onjuist of imaginair woordgebruik om juist het tegenovergestelde te zeggen zijn ‘sick’ en ‘wicked’ oftewel ‘gaaf’ en ‘erg goed.’ ‘Bestie,’ ‘foodie’ en ‘BBQ’ zijn afkortingen die direct begrepen worden buiten de Engelse taal. Al deze leenwoorden zijn ‘catchy’ omdat ze ironisch of als metafoor dienen en spreken in verschillende talen tot de verbeelding.
Taal is flexibel: leenwoorden die in verschillende talen voorkomen
De taal is ook heel ‘lenig’ in de betekenis van flexibel. Dat blijkt wel uit de grotere Europese talen, die sterk aan elkaar verwant zijn. Cultureel én taalkundig. Populaire woorden als ‘checken’ en ‘joggen’ zijn in het Nederlands, Duits maar ook in bijvoorbeeld de Thaise taal overgenomen. ‘Even checken’ of ‘ik ga joggen’ doen net zo Nederlands aan als controleren en hardlopen. Wat het laatste woord betreft, voorziet het in een behoefte want joggen en hardlopen verschillen wel degelijk van elkaar. Joggen is een rustigere loopbeweging dan hardlopen.
Ook geeft taal ruimte voor het overnemen van klank. Dat was al zo bij primitief taalgebruik. ‘Heimwee’ is fonetisch identiek aan haar Duitse equivalent Heimweh en woorden als ‘taboe’ en ‘restaurant’ zijn fonetisch overgenomen uit het Engels en Frans. De verwantschap tussen talen brengt dus vanzelfsprekend leenwoorden met zich mee; woorden die onvertaald in verschillende talen voorkomen.
Leenwoorden voorzien in een behoefte. Er is in de eigen taal geen woord om in de behoefte te voorzien. Bovendien heeft het leenwoord bekendheid. Een goed voorbeeld is het Deense woord ‘hygge.’ Genieten van de kleine, dagelijkse dingen binnen de warme, huiselijke sfeer. Daarnaar streven. “oh, je bedoelt hygge?”
Geen woorden maar emoji: nu begrijpt iedereen de boodschap
Nu we weten dat ‘het voorzien in een behoefte’ de doorslaggevende reden is voor het lenen en absorberen van woorden, is het ook makkelijk te begrijpen waarom texten en chatten – hét communicatiemiddel van nu – multi-linguïstisch van aard is.
Een emoji – Japans voor plaatje of pictogram. En op zichzelf al een multi-linguistisch leenwoord – maakt het mogelijk om langs de digitale snelweg, meer informatie te geven en bijvoorbeeld de toon of onze gevoelens uit te drukken. Behalve de ‘smiley’ zijn er honderden, wereldwijd bekende afbeeldingen die het communiceren direct vergemakkelijken en verduidelijken. Geen wonder dat ze multi-linguïstisch worden gebruikt en meer dan een goede aanvulling zijn op woorden die in verschillende talen voorkomen. Emoji maken multi-linguïstische woorden zelfs overbodig!
Thumbs up, lol, peace, joke, fingers crossed en sleepy zijn slechts een paar voorbeelden hiervan.
Mind your thoughts …
Woorden die in verschillende talen voorkomen, taalpuristen vinden dat al een stap te ver. Multi-linguïstisch woordgebruik maar ook symbolen als emoji worden toegejuicht omdat ze voorzien in een behoefte. Er is simpelweg geen vertaling of ze drukken direct uit wat we bedoelen. Dat is de essentie van succesvol communiceren, vinden voorstanders van multi-linguïstisch taalgebruik.
In dat licht is het misschien beangstigend dat computers straks onze gedachten kunnen lezen en overbrengen. Taalbarrières zijn er dan niet meer. Misschien dat onze gevoelens lastiger te interpreteren zijn maar ons zenuwstelsel wordt ook in kaart gebracht. Deze neurotechnologie beheerst onze toekomst, stellen sommige wetenschappers. Onze ‘mind’ is juist onze enige echte vorm van persoonlijke vrijheid, stellen tegenstanders.
‘Zeggen en doen wat we zeggen zijn twee verschillende dingen,’ klinkt het adagium. Laten we dan vooral vrij zijn in het kiezen van de woorden die dit het beste uitdrukken en dus begrepen worden. Lang leve de magie van het woord!
——————–
Dit blog is geschreven door NT2 trainer Arno van der Meer
