Wie er eenmaal op gaat letten, kan er niet meer onderuit: heel vaak gebruiken mensen die waar het eigenlijk dat moet zijn. Dat gebeurt vooral mondeling, maar ook schriftelijk zijn er genoeg voorbeelden te vinden. Hoe komt dat eigenlijk? En wat zijn de regels voor deze verwijswoorden ook alweer?
Wat is de regel?
De regel is – voor moedertaalsprekers – eigenlijk tamelijk eenvoudig:
1. Om te verwijzen naar een zelfstandig naamwoord met het lidwoord de (een de-woord) gebruik je die of deze.
2. Om te verwijzen naar een het-woord gebruik je dit of dat.
3. Bij een meervoud gebruik je altijd die of deze.
Juist zijn dus bijvoorbeeld:
- Ben je op zoek naar een bedrijf dat precies snapt wat jij zoekt?
- Het plan is ingediend door de directeur. Die hoopt daarmee meer draagvlak te creëren voor de reorganisatie.
- Om ons doel alsnog te halen, moeten we enkele nieuwe regels invoeren. Deze gelden voor alle betrokkenen.
Wat gaat er mis?
Het gaat vooral mis bij het verwijzen naar het-woorden. Veel mensen kiezen daar – zeker in spreektaal – voor wat in plaats van dat: Ben je op zoek naar een bedrijf wat precies snapt wat jij zoekt?
Dat past in een ontwikkeling in het Nederlands van d- naar w-woorden. Zo was ooit een zin als ‘Dit is het huis daar ik woon’ correct. Inmiddels is daar vervangen door waar. Dat dit ook bij dat en wat gebeurt, is dan ook niet zo heel vreemd. Maar er zijn ook mensen die dat niet vervangen door wat, maar door die. Enkele voorbeelden:
- Een voordelig energiecontract die u ook privé kunt gebruiken.
- Ik ben een persbericht aan het voorbereiden die ik je zo ga sturen.
- Enthousiasme over de deal, die is hier niet te vinden.
In alle zinnen is dat eigenlijk juist, maar er is wel verschil. In de eerste twee zinnen zou ik eerder wat verwachten dan die, zoals ik hierboven al toelichtte. In de derde zin zal niemand wat zeggen. Dat komt omdat het woord hier een andere functie heeft. In de eerste twee zinnen gaat het om een betrekkelijk voornaamwoord, in de derde om een aanwijzend voornaamwoord. Wat kan wel betrekkelijk gebruikt worden, maar niet aanwijzend.
Hoe komt het?
Hoe het komt dat mensen die in plaats van dat gebruiken, weet ik niet goed. Het is wel zo dat taal de neiging heeft om eenvoudiger te worden. Als verschillende woorden precies dezelfde functie en betekenis hebben, dan verdwijnt een van de twee vaak. Het onderscheid tussen die en dat is zelden functioneel (een enkele keer kan door gebruik van het verkeerde woord verwarring ontstaan, maar meestal is duidelijk wat je bedoelt). Dat kan een verklaring zijn.
Ik denk trouwens, maar kan dat niet hardmaken, dat die vooral voorkomt in zinnen als de derde hierboven, als aanwijzend voornaamwoord, en minder vaak als betrekkelijk voornaamwoord zoals in de eerste twee zinnen. Dan zullen meer mensen voor wat kiezen.
